De geschiedenis van Borgsweer
Gepost door:Harm Hillinga | Datum: 26 mei 2024.

Titel/opschrift: No 1. [...] de limite tusschen de jurisdictien der stadt Groningen nopens het Kleijne Oldambt ter eenre en tusschen de jurisdictien van Farmsum en Siddeboeren ter andere zijde. Beschrijving: Kaart betreffende de grensscheiding tussen de jurisdicties van de stad Groningen betreffende het Klei-Oldambt aan de ene, en tussen de jurisdicties van Farmsum en Siddeburen aan de andere zijde. Titel in cartouche. Met kompasroos en schaalstok. Vervaardiger: T.B. cop. ; W.A. Pull. Schaal: 150 roeden à 14 voeten Groninger maat = 10,2 cm. Annotatie: Kopie gemaakt door Provinciale Waterstaat. De originele kaart is in tweevoud in 1743 vervaardigd krachtens de conventie van 26 juni 1741 tussen Burgemeesteren en Raad van de stad Groningen en de heer van Farmsum en Siddeburen. Deze kopie is gemaakt naar een kaart, toen aanwezig in het provinciaal archief, een kopie van oktober 1772 (toegang 817, cat.nr. 1426). Originele kaart van Teijsinga: cat.nr. 1425. Zie ook toegang 1536 cat.nr. 6655. Datum: 1743. Bron: RHCGA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen.

In een oude akte van 1432 staat al de naam ‘Borgisweer’ vermeld. Deze akte vermeldt een scheiding tussen de Hammeriken en  Oterdum en Borgsweer, welke scheiding ten eeuwige dage zou voortduren. In het gedeelte van deze akte wat voor ons van belang is, staat het volgende vermeld:

...ende der buren (boeren) van Borgisweer, ende waer zo dan den paelzaten daer sulde wesen de schedinghe (scheiding) der 't wier hamrik toe ewighen daghen welk richt de det ende buren van Borgisweer sal op hoir paden op den dach voir schreven hebben  gebracht mer de van Oterdom worden  dat richt daer hem dre.we.rwe wert gheboden, nicht hoeren ende hierom so ghouden wij na landricht dem det ende dem van Borgisweer in deser p.eghenwoerdighe sentencio in der zethtinge hoer paelen beter richt. Ende des toe een sughe om des wille dat wij zuluen gheen Inseghel brken hebben ghebeden des houet preesters dare wij onder zithten. Dat de heer Egberts/ heer Ubbo/ Heer Clawes Dese sentencio voer ons to bezeghelen. Ende wij heer Egberts ende heer Ubbo ende heer Clawes om bede wille des Dijkrichters voerschreven hebben onse in-Insgeghelen wijth opt spacium deses breves ghehangen/Int jaer onses heren MCCCC  ende XXXII  op sunte Urbani des heijligen paues dach/....

Deze akte verklaart dus dat de palen zoals deze zijn geplaatst, de grens zou zijn tussen de dorpen, Borgsweer en Oterdum, na de correctie en wel ten eeuwige dage. Deze akte wordt weer boven water gehaald, als Delfzijl zijn industriegebied wil uitbreiden tot en met Borgsweer. En terecht, alles moet in het werk worden gesteld dat dit schilderachtig dorpje niet ten offer valt aan de industrialisatie van dit gebied. Borgsweer ligt als een oase in het landschap en daar moet het nageslacht met genoegen kunnen wonen. Het resultaat is dat het naastgelegen dorp Oterdum wél tegen de vlakte gaat, maar dat Borgsweer gespaard is gebleven.
Of bovengenoemde omslachtig geschreven akte hieraan iets heeft bijdragen is twijfelachtig. ‘We zullen hopen dat het gezonde verstand zal zegevieren’, zal men hebben gedacht.

Titel/opschrift: No. 1. Volgens ordre ende last .. gemeten en op twee caarten gebragt de limite tusschen de jurisdictien der stad Groningen nopens 't Cleijn Old Ambt ter eenre. en tusschen de jurisdictien van Farmsum en Siddeboeren ter andere sijden ..Beschrijving: Kaart betreffende de grensscheiding tussen de jurisdicties van de stad Groningen betreffende het Klei-Oldambt aan de ene, en tussen de jurisdicties van Farmsum en Siddeburen aan de andere zijde. Met kompasroos en schaalstok. Annotatie: Voor een kopie uit 1772 zie cat.nr. 1426. Blijkens het bijschrift links beneden zijn deze kaart en de kaart cat.nr. 1428, die resp. 1 en 2 genummerd zijn, gemaakt op last van de gecommitteerden van Burgemeesteren en Raad der stad Groningen en van E. Rengers, heer van Farmsum en Siddeburen, ingevolge de tussen hen gesloten conventie van 26 juni 1741. Voor de kaart no. 2 zie cat.nr. 1428. Schaal: 150 roeden à 14 voet Groning. maat = 10,2 cm. Vervaardiger: H. Teijsinga. Datum: 1743. Bron: RHCGA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen.

In 1432 zullen de bewoners van Borgsweer zich niet erg druk hebben gemaakt over het grensgeschil dat de abten van Oterdum en Termunten met elkaar gehad hebben. In die tijd gaat het om een recht. Nu gaat het om het voortbestaan van Borgsweer en de ingezetenen hebben zich ingespannen om deze ramp te keren. Borgsweer heeft meerdere rampen meegemaakt. Zo wordt het door de Spanjaarden in 1583 met Lalleweer geheel verbrand. Meer dan 130 last koren gaat verloren en 1500 beesten worden verdreven en gestolen. De schade wordt geschat op f 100.000,-. De heer van Nyenoord (Nienoord), Wigbold van Ewsum voert deze strooptocht uit, om kracht bij te zetten aan zijn aan de boeren opgelegde schatting.

De betekenis van de naam ‘Borgsweer’ kan men als volgt verklaren. ‘Borg’ is een oude Friese mansnaam en ‘weer’ is de naam voor grondbezit en ook wel een andere naam voor wierde. Voordat er dijken er zijn, bouwt men wierden om een plaats te hebben waar men droog kan wonen en z'n vee beschutten tegen het water dat dagelijks twee keer het land binnenstroomt bij vloed. Later als er dijken worden aangelegd door de vele kloosters die er langs de kust liggen, hebben deze wierden nog een rol, wanneer het overtollige binnenwater over de landerijen gaat stromen als het water in de Eems te hoog is om te kunnen spuien. Tot 1932 voordat het Watergemaal ‘De Cremer’ in het naastgelegen Termunterzijl wordt gesticht, is dit iedere winter wel eens het geval. De wierde Borgsweer ligt schilderachtig in het landschap met daarop vele huisjes en een kerkje.

De oudste vermeldingen van de naam zijn Borgiswer (1428)[1], Borgisweer (1432) en Borcxwer (1441). De naam is waarschijnlijk afgeleid van een persoonsnaam *Burg met de uitgang -weer ('wierde').

De kerk
De kerk van Borgsweer is een eenvoudige zaalkerk uit 1881 en staat op de wierde van Borgsweer. Blijkens een gedenksteen uit 1635 heeft er al eerder een kerk op dezelfde plek gestaan. In de kerk bevinden zich nog een preekstoel uit de zeventiende eeuw en een kerkorgel uit 1900, gebouwd door de gebroeders Van Oeckelen. In de toren, die uit 1859 stamt en dus ouder is dan het kerkgebouw, heeft een luidklok gehangen uit 1627. Het gebouw is eigendom van de Stichting Nicolaus Gillot, genoemd naar de laatste predikant van de kerk.

Oorspronkelijk gebouwd in 1881. De kerk is in 1981 volledig gerestaureerd en aangekocht door de Stichting Nicolaus Gillot. Deze stichting verhuurt en exploiteert de kerk. Foto: 1990-2000. Bron: RHCGA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen.

Gedenksteen
Een gedenksteen vermeldt dat er eerder een kerk te Borgsweer heeft gestaan. Op deze steen staat vermeld:
ANNO 1635, DOMINUS HENRICUS TOXOPAEUS PASTOR, TIARCK AYSSENS, JULLE LUITIENS, KERCKVOGDEN THOE BORCHSCHWEEREN ...
GDW, blz. 224, nr. [998].

De gedenksteen in de muur van de kerk. Foto: Rien Mudde, Olst, november 2024.

Klokken
In de toren hebben 2 klokken gehangen, de kerk heeft het uurwerk en een windvaan. Op de klok die in 1943 uit de kerk wordt gehaald op last van de Duitsers heeft het volgende vermeld gestaan:
HENR.TOXOPOEUS, P. TERM. ET BORCHSCHV., HERO PETERS ET TIARK AYSENS KERKVOGDEN. NICLAES SICKMANS ME FECIT GRONNINGAE ANNO 1627.
N.B. Sedert 1943 niet meer aanwezig. GDW, blz. 224, nr. [999].

Preekstoel en klankbord in de kerk van Borgsweer. Foto: Rien Mudde, Olst, november 2024.

Klankbord
Op het klankbord boven de preekstoel in de kerk staat geschreven:
HENRICUS BERGHUIS, I.U.DR., AMBTMAN DES CLEYOLDAMBTS, ANNO 1756. PAULUS GILLOT, PASTOR VAN BEIDE TERMUNTEN EN BORGSWEER. YBE BAJES, KERKVOOGT. HARKE TJARKS, KERKVOOGT. ANNO 1756.
GDW, blz. 224, nr. [1000].

De voormalige Ned. Herv. kerk. Bron: RHC GA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen, foto: 1935.
Het gebouw is dan nog in gebruik als kerk.

Avondmaalsbeker
Ten behoeve van de eredienst is er een avondmaalsbeker aanwezig met het volgende opschrift:
NICOLAUS GILLOT, PASTOR VAN BEYDE TERMUNTEN EN BORGSWEER. JAN NANNINK, JACOB TONNYS, OUDERLINGEN. EPKE REYNTIES, AYSSO TIARKS, ARMEVOORSTANDEREN. DIACONIEBEEKER VAN BORGSWEER, 1704.
Wapen: Een uit de linkerschildrand komende geklede arm, houdend een zwaard rechtop, vergezeld van drie harten, 2 en 1, waarvan het onderste tussen twee sterren.
Bijbeltekst: 1 Cor. 10: 16. DE DRINKBEKER DER DANKSEGGINGE, DIEN WY DANKSEGGENDE ZEGENEN, IS DE GEMEYNSCHAP DES BLOETS CHRIS'T'I.
N.B. GMG. GDW, blz. 224, nr. [1001].

De avondmaalsbeker is ondergebracht bij het Groninger Museum en is vervaardigd door Johannes Dronrijp tussen 1704 en 1705. Het is een gladde beker met deksel; eenvoudige voet met vier ringen; deksel met ronde gedreven knop; gegraveerd met inscripties en een gekroond wapenschild. Het wapen van de predikant Nicolaus Gillot en de namen van de ouderlingen en diakenen. De hoogte is 20 cm en de beker heeft een doorsnee van 10,60 cm. Bron: Groninger Museum.

Kerk van Borgsweer, foto 27 april 2011, Gouwenaar. Licentie: Creative Commons CC0 1.0 Universal Public Domain Dedication.

Grafzerk
ANNO 16.., DEN ... MAIUS, IS DIE EER ENT DEUGHTSAEME EEVERT ... DE EER ENT ACHTBARE TIDDO TAMMENS CHRISTELYCK IN DEN HEERE ... JAER, VERWACHTENDE
Helmteken: [een uitkomende leeuw?] GDW, blz. 224, nr. [1002].

Interieur van de kerk. Foto: Rien Mudde, Olst, november 2024.

Predikanten
Predikanten in Borgsweer zijn de volgende personen geweest: HENRICUS TOXOPEUS, geboren te Larrelt, plm. 1601 heeft te Borgsweer en Termunten gestaan van 1623-1663. Zijn zoon volgt hem op: 1654-1667, WILHELMUS TOXOPEUS overleden 4 juni 1668 te Siddeburen. Gehuwd met: Ida Homeri. 1685-1731. NICOLAUS GILLOT, van 1685-1687 te Borgsweer, daarna tezamen met Termunten. Overleden 6 augustus 1739 te Termunten, oud 78 jaar, gehuwd 4 december 1687 met Margrieta Middendorp, overleden 28 januari 1720 te Termunten.

Wierde van Borgsweer met de kerk. Rijksmonument nr. 522122. Foto: 27 april 2011, Gouwenaar. Licentie: Creative Commons CC0 1.0 Universal Public Domain Dedication

Over de geschiedenis van Borgsweer
In de literatuur komt Borgsweer weinig voor. In het Charterboek van Friesland II komt een artikel voor, waarin de welstand staat beschreven van het jaar 1506, als Graaf  Edzard de Grote van Oostfriesland door de Stad Groningen wordt gesteund om zodoende zelf aan de Saksers te ontkomen. Edzard de Grote sluit op 3 april 1506 de overeenkomst met de stad Groningen dat ze hem zullen erkennen als hun graaf, heer en meester. Deze overeenkomst wordt getekend in het Grijze Monnikenklooster te Termunten. De drost van Edzard die de gelden moet innen van de dorpen in het Oldambt woont zelf in een borg te Oterdum. Mogelijk heeft de borg gestaan op de grens van Oterdum en Borgsweer, waar thans nog een perceel land ligt met de naam Fleitenborg. In dit stuk land vindt men nog steeds puin van kloostermoppen. In de volksmond noemt men dit stuk land nog steeds ‘Fluitenburg’. Het ligt bij de voormalige Tol naar Oterdum. Overigens wordt deze ‘borg’ in de geschiedenis ‘huis’ genoemd, het ‘huis’ Fluijtenburgh heeft aldus ten wensten van Borgsweer gelegen en is bij de stormvloed van 1686 weggespoeld[2].
Van alle plaatsen in het Oldambt heeft Borgsweer tot één van de laagst aangeslagenen in de belastingen behoord. De vele overstromingen en het aanzienlijk landverlies door afkaveling van de kust zal hiervan wel een van de redenen zijn geweest.

Tot het voormalige kerspel Borgsweer behoort de buurtschap Lalleweer, vroeger ook het gehucht De Knuif of De Kleine Knuif. Het kerspel heeft in tegenstelling tot de overige dorpen in het Klei-Oldambt niet bij het Termunterzijlvest behoord, maar bij het Oterdumerzijlvest. Volgens een bericht uit de 16e eeuw vormen Borgsweer en Lalleweer oorspronkelijk tevens een afzonderlijke rechtstoel[3].

Enige algemene gegevens

Hoofden van de school te Borgsweer
Deze school is in 1954 opgeheven. Ze is gelegen geweest aan de Provincialeweg tussen Borgsweer en Termunterzijl. De kinderen van Termunterzijl gaan in die tijd hier ook naar deze school.
1953-1954: DERK VAN DER VEEN, geboren te Woldendorp. (Hij wordt nog weer tijdelijk hoofd).
1952-1953: ALBERT KAMPHUIS, geboren 3 juli 1922 te Apeldoorn.
1923-1952: DERK VAN DER VEEN, geboren (zie boven, hij is een markant figuur in het dorp geweest).
1904-1923: JACOB HENDRIK KIELMAN, geboren 08 januari 1866 te Veendam.
1862-1904: ROELF WEITERING, geboren 26 mei 1847 te Zuidlaren. Hij is ook boer en krijgt moeilijkheden met het gemeentebestuur, daar hij de kinderen in schooltijd landwerk laat verrichten.
1836-1867: HEIKO OLING, geboren 14 september 1811 te Loppersum[4].

Een incident met het hoofd der openbare school te Borgsweer
Op 14 september 1888 schrijven een aantal ouders van schoolgaande kinderen een brief aan de Raad van de gemeente Termunten, waarin ze hun klachten uiten, over het slechte onderwijs dat hun kinderen bij de heer Weitering ontvangen. Ze voeren aan dat de kinderen, als ze naar elders gaan om onderwijs te genieten niet ver genoeg zijn ten opzichte van andere kinderen aldaar, terwijl ‘hun verstand toch niet onderdoet bij die van andere kinderen’. Ze hebben nog een bezwaar die ze aan de Raad kenbaar maken. Meester is namelijk ook boer en nu willen de ouders weten of dat geoorloofd is en of dat verenigbaar is met de functie van onderwijzer. Ze zien graag dat hierin verandering komt. De brief is ondertekend door: G. Stek, L. Landman, J.H. Kugel, B. Oostland, G. Zeemering, J.P. Kugel, J.T. Hommes, Wed. A. Steenbrink, Jan de Vries en K. Holtke. Er wordt een onderzoek ingesteld en hieruit blijkt dat meester een enthousiaste boer is. Voor en na schooltijd helpt hij z'n medewerker met het werk afmaken. Hij heeft als organist en voorlezer in de kerk te Borgsweer de beschikking over de landerijen van de kosterij, die hij zelf beheert. Daarnaast bezit hij zelf nog 16 ha land en pacht van derden nog een paar ha. bij. In de tijd van de Republiek is de hoofdonderwijzer tevens koster van de kerk. (Vandaar dat een onderwijzer nog vaak als ‘koster’ wordt uitgescholden.) Oudere mensen in Borgsweer vertellen dat de grootste jongens meester vaak helpen op de boerderij. Ook wel eens tijdens schooltijd. De jongens zijn hiervoor wel te strikken, maar de ouders hebben hier meer moeite mee. In het rapport wordt hierover echter niet gesproken en is het dus niet zeker dat dit ook daadwerkelijk is gebeurd. De Raad van de gemeente   Termunten doet de klacht toekomen aan de schoolopziener, die een onderzoek instelt. De schoolopziener heeft de rapporten van zijn voorgangers erbij gehaald en tevens de arrondissements schoolopziener de heer dr. Van der Meulen geraadpleegd.

Voor de heer Weitering valt dit onderzoek gunstig uit. Niemand heeft enige kritiek op het lesgeven van de heer Weitering. Ook dat de kinderen van Borgsweer minder onderricht zouden zijn dan elders het geval is, wordt niet gedeeld. Wel wordt Weitering gevraagd of hij zijn landbouwbedrijf niet van de hand zou willen doen, daar een gecombineerde functie zoals hij die uitoefent ook door de  Raad en de schoolopziener niet als juist wordt  beschouwd. Weitering gaat met deze zienswijze akkoord en zal z'n boerderij van de hand doen. De uitslag wordt de adressanten bekendgemaakt en zo komt er aan deze rel een goed einde[4].

Boerderij van het Oldambtster type met onderkelderd voorhuis. Monumentale boerderij, Borgsweer 12, Rijksmonument nr. 35004. Foto: Gouwenaar, 27 april 2011. Licentie: Creative Commons CC0 1.0 Universal Public Domain Dedication.

Stichting Nicolaus Gillot
De Stichting Nicolaus Gillot is opgericht op 8 juli 1983. Zij is beheerder/eigenaar van het Kerkje van Borgsweer. De Stichting heeft het kerkje ingericht als Dorpshuis.

Het zal ergens in 1972 op een donkere zondagmorgen geweest zijn dat de dominee de deur van de kerk de laatste keer achter zich dicht heeft getrokken. De novemberstorm van 1972 maakt een eind aan de kerkdiensten die in Borgsweer worden gehouden, de deur blijft gesloten voor de kerkgangers.
De torenspits is scheef gewaaid, het dak is kapot en nieuwe bezoekers maken daar gretig gebruik van, wat resulteert in een halve meter duivenpoep in de navolgende jaren.

Een groep Borgsweersters ziet het verval met lede ogen aan en besluit dat dit niet langer zo door kan gaan, de initiatiefgroep leefbaarheid Borgsweer wordt opgericht en er wordt onderzocht of er draagvlak is voor het behoud van de kerk.
En dat is er, de bevolking wordt op een zaterdagmorgen opgeroepen om met schop, veger en kruiwagen naar de kerk te komen om te helpen met de grote schoonmaak; enkele tientallen dorpelingen geven hier gehoor aan.

Bij de schoonmaak blijkt onder andere dat het plafond zo slecht is dat het helemaal naar beneden komt. Dan wordt er een oriënteringscommissie voor het behoud van de kerk te Borgsweer ingesteld. Deze commissie komt ook tot de conclusie dat de kerk behouden moet blijven voor het dorp.
De bevolking van Borgsweer wordt verzocht een financiële bijdrage te leveren om een startkapitaaltje te krijgen en door middel van zelfwerkzaamheid wordt begonnen om de allereerste herstelwerkzaamheden te verrichten.
Na flink lobbyen bij provincie en gemeente wordt er een subsidie verstrekt van 20.000 gulden door de provincie en 6000 gulden door de voormalige gemeente Termunten. De restauratie kan beginnen!

De dan nog plaatselijke aannemer Tul heeft de buitenkant aangepakt en het plafond binnen in de kerk. De rest zoals het sanitair en de keuken, het schilderwerk en dergelijke is allemaal door vrijwilligers uit het dorp gerealiseerd.

De kerk wordt uiteindelijk overgedragen voor een symbolisch bedrag van 1 gulden aan de hiervoor opgerichte stichting Nicolaus Gillot, die het gebouw gaat beheren.
Op zaterdag 26 mei 1984 wordt de inmiddels tot multifunctioneel dorpshuis omgedoopte kerk officieel geopend door de gedeputeerde voor welzijn en cultuur Gerard Beukema. En Borgsweer leeft weer, aldus de woorden van de gedeputeerde.

Echter de Stichting Nicolaus Gillot heeft de jaren die volgen niet stil gezeten en alras wordt het dorpshuis uitgebreid met een buffet voor uitgifte van koffie, thee en andere versnaperingen. In 2005 is het sanitair vernieuwd.

Al is het een tijdje rustig gebleven maar ook de tand des tijds begint weer aan het dorpshuis te knagen en in 2015 wordt er geld bijeen gesprokkeld om de kerk opnieuw te laten invoegen. In 2016 wordt er een nieuw pad van gebakken waaltjes aangelegd passend bij het gebouw.
Begin 2017 worden de koppen weer bij elkaar gestoken, want het dak begint te lekken, het tocht langs de ramen en het meubilair is afgeschreven, kortom nog meer werk aan de winkel.

Plannen worden gesmeed en met behulp van ‘Groninger Dorpen’ wordt een begin gemaakt met een zogenaamde revitaliseringsplan, en ja waarom niet alles in een keer doen wordt er gesuggereerd, tot aan het interieur aan toe. Tja en dan komt er wat op je af. Waar een klein dorp als Borgsweer groot in kan zijn.
Een projectplan wordt gemaakt en er wordt veel, heel veel vergaderd. Subsidies worden aangevraagd, offertes bekeken en uiteindelijk wordt alles toegekend, de vlag komt in de top en men kan van start.

De geselecteerde aannemer gaat voortvarend van start, de toren wordt vernieuwd, het zadeldak vervangen, de binnenmuren worden aangepakt, de ramen opnieuw geschilderd en er worden voorzetramen geplaatst, wat in combinatie met de nieuwe vloerverwarming een behaaglijk klimaat oplevert.
Dorpssmid Kornelis Hartman heeft een nieuwe windvaan ontworpen en is als kroon op het werk op de torenspits geplaatst.
Wat zeker niet mag worden vergeten is dat vele vrijwilligers uit het dorp hebben meegeholpen om dit alles mogelijk te maken door alle sloop en opruimwerkzaamheden en hand en spandiensten te verrichten.

Uiteindelijk wordt op 16 maart 2018 het dorpshuis opnieuw geopend door nu de burgemeester van Delfzijl, Gerard Beukema.
Als klap op de vuurpijl is er direct na de opening nog een nieuwe keuken geplaatst compleet met alle apparatuur wat nodig is in een dorpshuis. Kortom als stichting heeft men niet stilgezeten en kan men in Borgsweer weer jaren vooruit![5].

Noten:
1  RA Drenthe, 583: Catalogus Gratama, inv.nr. 139. De gebruikelijke vermelding als Borgisloe berust op een leesfout. Gearchiveerd op 6 april 2023.
2  Groninger Archieven: 1536, inv.nr. 1043: Kladopmeting van een provintie plaats onder Lalleweer en een stuk land bij Termunterzijl, 1728.
3  H.O. Feith (ed.), Werken door den Ommelander edelman Johan Rengers van ten Post, dl. 1, Groningen 1852, p. 74.
4  R. Georgius, Groot en Klein Termunten, 1980.
5  Borgsweer.net, https://www.borgsweer.net/

Bronnen:
- Borgsweer.net
- RHCGA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen.
- Pathuis/Alma, Groninger Gedenkwaardigheden.
- R. Georgius, Groot en Klein Termunten, 1980.